Βασικές Βουδιστικές Διδασκαλίες – III

Ο Νόμος της Δράσης & Αντίδρασης

Η διδασκαλία του Κάρμα αφορά στον ηθικό νόμο σχετικά με τις εκούσιες πράξεις μας και τα αποτελέσματα τους, καθώς και τον μηχανισμό με τον οποίον, είτε δημιουργούμε έναν κόσμο οδύνης για τον εαυτό μας και τους άλλους, είτε μειώνουμε την οδύνη και οδηγούμαστε στην απελευθέρωση και στη φώτιση.

Η λέξη Κάρμα έχει εισέλθει στο καθημερινό λεξιλόγιο πολλών Δυτικών ανθρώπων. Συχνά όμως έχει μια παρεξηγημένη έννοια: είτε ως μια απόκρυφη, μυστήρια, μεταφυσική δύναμη, είτε ως μια αναπόφευκτη μοίρα.

Το Κάρμα (η Πράξη), σύμφωνα με την διδασκαλία του Βούδα, δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτε άλλο παρά η δική μας πρόθεση, βούληση, ή θέληση (cetanā) που εκφράζεται μέσα από μια συγκεκριμένη πράξη. Συνεπώς, δεν έχει την μυστήρια έννοια που απέκτησε στην μεταγενέστερη εποχή.

Κάρμα (karma) ή Κάμμα (kamma) είναι ινδική λέξη και σημαίνει «πράξη», «δράση», «έργο». Προέρχεται από τη ρηματική ρίζα kara που σημαίνει «κάνω, πράττω, ενεργώ, δρω». Στα ελληνικά έχουμε και τις λέξεις «κάμνω, κάμει, έκαμα, καμωμένος, κάμωμα, καμώματα», που πιθανόν να είναι ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής προέλευσης από την ινδική λέξη «Κάμμα», ή «Κάρμα» και έχουν την έννοια της «καμωμένης πράξης».

Ουσιαστικά, το Κάρμα υποδηλώνει τις καλές και φαύλες προθέσεις μας (kusala-, akusala-cetanā). Αυτές οι προθέσεις εκδηλώνονται ως καλές ή φαύλες πράξεις με το σώμα μας, την ομιλία μας και τον νου μας. Με τη σειρά τους, οι πράξεις μας επιφέρουν αποτελέσματα που λέγονται «Κάρμα-βιπάκα» (karma-vipāka), δηλαδή: το αποτέλεσμα, η συνέπεια, ο καρπός των πράξεων, η ωρίμανση των πράξεων. Συνήθως όμως η λέξη Κάρμα χρησιμοποιείται από τους απλούς ανθρώπους τόσο για τις πράξεις όσο και για τα αποτελέσματα, κάτι το οποίο δεν είναι ακριβές.

Συνεπώς, το Κάρμα (η Πράξη), ακολουθεί τον φυσικό νόμο της αιτίας και του αποτελέσματος, τον φυσικό νόμο της δράσης και της αντίδρασης. Και δεν υπάρχει κανένας δάσκαλος στον κόσμο ο οποίος να δίδαξε αυτόν τον νόμο με τόσο λεπτομέρεια και σαφήνεια, όπως ο Βούδας. Όπως είπε και ο Μαχάτμα Γκάντι: «Εάν υπήρξε κάποιος δάσκαλος στον κόσμο που επέμενε στον αναπόφευκτο νόμο της αιτίας και αποτελέσματος, αυτός ήταν ο Βούδας Γκόταμα».

Ο Νόμος της Αιτίας & του Αποτελέσματος

Ένα από τα αξιώματα της επιστήμης είναι ότι το σύμπαν κυβερνάται από θεμελιώδεις φυσικούς νόμους οι οποίοι λειτουργούν όσο οι δυνάμεις ή οι ενέργειες της φύσης είναι σε εκδήλωση.

Οι φυσικοί νόμοι ανακαλύπτονται μέσω παρατηρήσεων και κατανοούνται από συγκεκριμένα γεγονότα. Σε όλες τις περιπτώσεις βασίζονται άμεσα ή έμμεσα σε εμπειρικά αποδεικτικά στοιχεία. Είναι γενικά κατανοητό ότι αντικατοπτρίζουν αιτιώδεις σχέσεις που είναι οι θεμελιώδεις αρχές για την πραγματικότητα των φαινομένων και αυτοί οι νόμοι ανακαλύπτονται μάλλον παρά εφευρίσκονται. Έτσι, οι λέξεις «τύχη» και «σύμπτωση» δεν έχουν θέση στο λεξιλόγιο ενός επιστήμονα ή ενός ανθρώπου που χρησιμοποιεί τη μεθοδική και συστηματική παρατήρηση των φαινομένων. Όπως ο δήλωσε Γάλλος φιλόσοφος Voltaire: «Λέξεις όπως τύχη, τυχαίο και σύμπτωση εφευρέθηκαν για να εκφράσουν γνωστά αποτελέσματα άγνωστων αιτιών».

Εδώ μπορούμε να προσθέσουμε και άλλες λέξεις που εφευρέθηκαν για τις άγνωστες αιτίες, όπως: μοίρα, κισμέτ, Θεία Θέληση, Θεία Χάρις, κ.λπ. Δηλαδή μία ανώτερη, αόρατη, αθέατη, μυστήρια, μυστηριώδης, ανεξήγητη δύναμη, που θεωρείται υπεύθυνη για ό,τι συμβαίνει στον κάθε άνθρωπο – την ευτυχία ή τη δυστυχία του –καθώς και ό,τι αυτή η δύναμη έχει ορίσει για κάθε άνθρωπο, δηλαδή το πεπρωμένο του.

Τέτοιες αντιλήψεις αναπτύχθηκαν από πρωτόγονους, απλοϊκούς, ευκολόπιστους ανθρώπους και επικρατούν ακόμη και σήμερα. Δεν βασίζονται σε παρατηρήσεις και πειράματα ή σε εμπειρικά αποδεικτικά στοιχεία. Τουναντίον, ολόκληρη η ιστορία της επιστήμης ήταν η σταδιακή συνειδητοποίηση ότι τα γεγονότα δεν συμβαίνουν με αυθαίρετο, τυχαίο τρόπο, χωρίς συγκεκριμένες αιτίες και αποτελέσματα, αλλά ότι αντικατοπτρίζουν μια συγκεκριμένη υποκείμενη τάξη. Έτσι, από την άποψη αυτού του συγκεκριμένου νόμου, κάθε αποτέλεσμα έχει μία αιτία ή μία αλυσίδα αιτιών και συμβαίνει σύμφωνα με μια καθορισμένη τάξη.

Όλα τα πράγματα είναι μια σειρά αιτιών και αποτελεσμάτων. Πρόκειται για μία συνέχεια, όπου όλα σχετίζονται και αλληλοσυνδέονται. Οι φυσικοί νόμοι υπονοούν μια αιτία και ένα αποτέλεσμα, καθώς και μια αδιάκοπη αλληλουχία δράσης και αντίδρασης μεταξύ των παρατηρούμενων στοιχείων. Κάθε αποτέλεσμα πρέπει να έχει μια επιβεβαιωμένη και επαληθευμένη αιτία και με τη σειρά της αυτή η αιτία πρέπει να έχει κάποιο αποτέλεσμα. Είναι ο διαρκής, ατέλειωτος κύκλος αιτίας και αποτελέσματος.

Ο Νόμος της Ηθικής Αιτιότητας

Αυτό όμως που είναι σπουδαίου ενδιαφέροντος, είναι ότι ο νόμος της αιτίας και του αποτελέσματος, της δράσης και αντίδρασης, επικρατεί όχι μόνο στις φυσικές διαδικασίες αλλά, εξίσου αυστηρά, και στις ηθικές πράξεις.

Κατά συνέπεια, η διδασκαλία του Βούδα υπογραμμίζει ότι η ηθικώς επιδέξια σκέψη, ομιλία και πράξη, φέρνουν σαν αποτέλεσμα ευτυχία στον πράττοντα σε κάποια δεδομένη στιγμή, ενώ αντίθετα οι πράξεις που είναι ηθικά αδέξιες φέρνουν σαν αποτέλεσμα μελλοντικό πόνο, ταλαιπωρία και βάσανα. Γι’ αυτό ο Βούδας λέει:

“Αν με αγνό νου κάποιος μιλάει ή πράττει, ευτυχία τον ακολουθεί, όπως η σκιά του που ποτέ δεν φεύγει”.
“Αν με διεφθαρμένο νου κάποιος μιλάει ή πράττει, δυστυχία τον ακολουθεί, όπως ο τροχός της βοϊδάμαξας ακολουθεί το βόδι”. (Dh 1, 2).

Δηλαδή, εάν προβάλλει κάποιος κάτι θετικό, θα πάρει πίσω κάτι θετικό. Αντιθέτως, εάν προβάλλει κάτι αρνητικό, θα πάρει πίσω κάτι αρνητικό.

Αγνός Νους – Αγνή Πράξη – Αποτέλεσμα (Ευτυχία)
Διεφθαρμένος Νους – Διεφθαρμένη Πράξη – Αποτέλεσμα (Δυστυχία)
Καλή Αιτία – Καλό Αποτέλεσμα
Κακή Αιτία – Κακό Αποτέλεσμα

Αυτός ονομάζεται ο φυσικός νόμος του Κάρμα, δηλαδή ο φυσικός νόμος της αιτίας και του αποτελέσματος, της δράσης και αντίδρασης των πράξεών μας. Ονομάζεται επίσης και νόμος της «ηθικής αιτιότητας».

Για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί αυτός ο νόμος, καλόν είναι να δούμε πώς λειτουργούν άλλοι νόμοι στη φύση. Ένας τέτοιος φυσικός νόμος είναι ο νόμος των καιρικών, ατμοσφαιρικών, μετεωρολογικών και θερμικών φαινομένων. Εδώ ανήκει ο νόμος της δράσης και αντίδρασης, της αιτίας και του αποτελέσματος στη φυσική τάξη των φαινομένων, όπως ο αέναος κύκλος των εποχών, η τακτική σειρά των εποχών, οι αιτίες των ανέμων και των βροχών, η αιτία της θερμότητας ή του ψύχους. Εδώ ανήκει επίσης και ο νόμος του ηλεκτρομαγνητισμού, του φωτός, της έλξης της βαρύτητας, και των ισχυρών και ασθενών δυνάμεων που κυριαρχούν στον μικροσκοπικό χώρο του ατομικού πυρήνα. Δηλαδή οι μετεωρολογικοί, φυσικοί, χημικοί, γεωλογικοί, αστρονομικοί, κ.λπ. νόμοι της ανόργανης ύλης.

Άλλος φυσικός νόμος είναι ο βιολογικός και ο γενετικός νόμος της οργανικής ύλης, όπως του σπόρου ως αιτία, και του καρπού ως αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, ο σπόρος μιας μηλιάς δεν μπορεί να δώσει σαν καρπό πορτοκάλια αλλά μόνο μήλα. Ο σπόρος ενός ζαχαροκάλαμου δίνει γλυκιά γεύση και όχι πικρή.

Εδώ ανήκει και ο νόμος της κληρονομικότητας στα φυτά και στα ζώα μέσω των κυττάρων, των γονιδίων, και της κωδικοποιημένης γενετικής πληροφορίας εντός του DNA.

Παρόμοια με τους ως άνω φυσικούς νόμους, υπάρχει και ο νόμος της αιτίας και του αποτελέσματος, της δράσης και αντίδρασης στον ανθρώπινο νου και στις ανθρώπινες πράξεις που λέγεται «ηθικός νόμος», ή «ηθική αιτιότητα». Πώς λειτουργεί αυτός ο νόμος; Γιατί γινόμαστε αυτό που σκεφτόμαστε; Πώς βιώνουμε τα αποτελέσματα των πράξεών μας;

Ας υποθέσουμε ότι ένας γεωργός έχει ένα κομμάτι γης που είναι καλή, εύφορη γη. Η γη δίνει στον γεωργό μία επιλογή: μπορεί να φυτεύσει στη γη ό,τι αυτός επιλέξει. Η γη θα επιστρέψει αυτό που ο γεωργός φυτεύει, αλλά δεν νοιάζεται για το τι φυτεύεται σ’ αυτήν. Εξαρτάται από τον γεωργό να πάρει την απόφαση.

Εδώ συγκρίνουμε τον ανθρώπινο νου με τη γη, επειδή ο νους, όπως και η γη, δεν νοιάζεται γι’ αυτό που φυτεύουμε σ’ αυτόν. Θα επιστρέψει αυτό που του φυτεύουμε, αλλά δεν νοιάζεται για το τι του φυτεύουμε.

Ας πούμε τώρα ότι ο γεωργός έχει δύο σπόρους στο χέρι του – ο ένας είναι σπόρος από καλαμπόκι, ο άλλος από στρύχνο, ένα φυτό με τοξικούς καρπούς. Σκάβει δύο μικρές τρύπες στη γη και φυτεύει τους δύο σπόρους – στην μία το καλαμπόκι, στην άλλη τον στρύχνο. Σκεπάζει τις τρύπες, ποτίζει τους δύο σπόρους και φροντίζει τη γη. Τι θα συμβεί λοιπόν; Κατά κανόνα, η γη θα του επιστρέψει καρπό από τους σπόρους που της φύτεψε.

Θυμηθείτε ότι η γη δεν νοιάζεται. Θα επιστρέψει τοξικό καρπό με την ίδια αφθονία που θα επιστρέψει καλαμπόκι. Και να που εμφανίζονται και τα δύο φυτά και ο καρπός τους: ένα καλαμπόκι και ένας στρύχνος με τοξικό καρπό.

Καλή Αιτία – Καλό Αποτέλεσμα
Κακή Αιτία – Κακό Αποτέλεσμα

Ο ανθρώπινος νους είναι πολύ πιο εύφορος, και απίστευτα πιο γόνιμος από τη γη και λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο. Δεν τον νοιάζει τι φυτεύουμε, την επιτυχία ή την αποτυχία, το καλό ή το κακό, έναν συγκεκριμένο, αξιόλογο στόχο ή τη σύγχυση, τον φόβο, το άγχος και ούτω καθεξής. Αλλά αυτό που φυτεύουμε πρέπει να το επιστρέψει σ’ εμάς. Γι’ αυτό και στα βουδιστικά κείμενα αναφέρεται:

«’Ο,τι σπόρο σπέρνει κάποιος, τέτοιον καρπό θερίζει. Ο πράττων το καλό, θερίζει το καλό  και ο πράττων το κακό, το κακό. Σπείρατε τον σπόρο, θα βιώσετε τον καρπό του». (SN Samuddakasuttaṃ)

Εκατονταετίες αργότερα, η σχέση της αιτίας και του αποτελέσματος και συνεπώς η ηθική συνέπεια του νόμου του κάρμα εκφράστηκε και στη ρήση του αποστόλου Παύλου όπου επισημαίνεται: «ὃ γὰρ ἐὰν σπείρῃ ἄνθρωπος, τοῦτο καὶ θερίσει». (Προς Γαλάτες 6:7)

Τελικά, ο ανθρώπινος νους θα μας επιστρέψει ό,τι θέλουμε, ό,τι κάνουμε επιλογή, ό,τι έχουμε πρόθεση να φυτεύσουμε, δηλαδή ό,τι έχουμε πρόθεση να πράξουμε: το καλό ή το κακό.